Een Joods reizigersrestaurant-aan-huis

Tel Aviv aan de gracht
Helena van Essen

Stel je voor, je bent veel onderweg voor je werk en maakt lange dagen, dus wil je ook goed eten. Maar je bent Joods en als dat eten uitsluitend kosjer mag zijn, waar kun je dan terecht? Nu, in 2020, vind je de adressen online, maar hoe ging dat pakweg 100 jaar geleden?

Voor traditioneel levende Joodse handelsreizigers was dat niet eenvoudig. Zij trokken met koffers vol monsters van hun waren, variërend van babykleding tot fietsonderdelen, door het hele land. Zij reisden per trein en ritselden bij de conducteur, tegen betaling van een mooie sigaar, een Joodse ‘privé-coupé’. Onderweg gingen ze lunchen, maar die lunch moest wel absoluut ‘kosjer’ zijn, dat wil zeggen ritueel geoorloofd. Het REOR-gidsje bood uitkomst. Hierin stonden alle adressen van goedgekeurde eetgelegenheden en pensions in het land. Vanaf 1926 waren er ook REOR-broodjes verkrijgbaar op verschillende stations en in de Jaarbeurs in Utrecht.

De plaatsing van twaalf ‘struikelstenen’ voor Nieuwe Prinsengracht 18, waar ik woon, was aanleiding om me te verdiepen in de achtergrond van de Joodse mensen die er in de oorlog hebben gewoond en die bijna allemaal in Sobibor of Auschwitz zijn vermoord. Hoe verrassend om te ontdekken dat op dit adres een REOR-restaurant was gevestigd.

‘Tel Aviv’ was het restaurant-aan-huis van het gezin van de Poolse kok Josef Berger (1902), zijn vrouw Pepi Sonnenschein (1902) en hun in Neurenberg geboren zoon Isidoor (1926) en dochter Mirjam (1928). Ze boden daarnaast onderdak aan de 40-jarige Thérèse Teitelbaum en ook nog enkele maanden aan een nichtje van Pepi, de modiste Rebeka Felsen (1904). Ongelooflijk hoe je met zoveel mensen op 90 m² kon wonen en ook nog een kosjer restaurant kon runnen.

De Vereeniging ‘Ritueel Eten op Reis’ werd in 1918 opgericht. Artikel 2 van de statuten luidde: ‘Het verkrijgbaar doen stellen van Joodsch ritueel eten op reis.’ Alle adressen uit het gidsje werden vooraf geïnspecteerd: waren ze ‘kasjroet-proof’, voldeden het eten en de keukeninrichting aan de uitgebreide Joodse spijswetten, kon het etiket O.R.T. (onder rabbinaal toezicht) worden verleend? In de praktijk leverde dit veel discussie op tussen rekkelijken en preciezen. Mocht een Joodse hotel-restauranthouder zijn gasten op sabbat net zo goed verzorgen als op de andere dagen?

R.E.O.R. keek ook over de grenzen en ze wisselde adreslijsten uit met de Duitse zustervereniging, de Hamburger Verein. Ze organiseerde vanaf 1922 rituele reizen langs de Rijn, naar Brussel, Parijs en Zwitserland. De REOR-gids bevatte steeds meer adressen uit heel Europa en ook uit de Verenigde Staten. Toen de Hamburger Verein  noodgedwongen haar werkzaamheden moest beëindigen, richtte haar oud-voorzitter begin 1939 samen met R.E.O.R. de I.V.R.I. op, de Internationale Vereeniging ter bevordering van Ritueele Eetgelegenheden. Het plan was om in alle landen ‘zodra dat mogelijk zal zijn’ een R.E.O.R. op te richten met de I.V.R.I. als koepelorganisatie. In juni 1939 verscheen hun eerste en tevens laatste internationale adressenlijst.

Over hoe het restaurant Tel Aviv in de oorlog verging, is weinig bekend. In een in 1941 uitgekomen nieuwe REOR-gids stond het restaurant nog vermeld. En op 13 juni 1943, toen verschillende buren en ook Thérèse Teitelbaum al waren gedeporteerd, kon Josef Berger blijkbaar probleemloos naar de politie stappen om aangifte te doen van diefstal van een damestas met daarin een persoonsbewijs en een portemonnee.

Daarna wordt niets meer van hem vernomen, maar kort na de oorlog adverteert hij met restaurant Tel Aviv in Scheveningen. Hij heeft dus met zijn gezin de oorlog overleefd, al blijft het een raadsel hoe. Wel is bekend dat Josef en Pipi nog tot 1969 in Amsterdam hebben gewoond. Toen emigreerden zij naar Haifa om daar van hun pensioen te genieten.

 

Bronnen

www.delpher.nl
https://sites.google.com/site/bijlagebijreizen/discussie-r-e-o-r
https://www.joodsamsterdam.nl/ritueel-eten-op-reis-reor/  (blader online door het gidsje)
https://archief.amsterdam/

Herkomst illustraties : REOR-embleem www.joodsamsterdam.nl; Nieuw Israëlitisch Weekblad (NIW) 02-09-1927; 01-07-1938; 01-07-1938; 30-09-1938; 17-06-1938; Politierapport 13 juni 1943; NIW 26-02-1954.